Της Κυριακής Γιάντση*
Αν σήμερα γνωρίζουμε τον πλούτο και την αξία των αρχαίων ελληνικών κειμένων και δημιουργών του οικοδομήματος της Δύσης οφείλεται σε ένα μεγάλο βαθμό στους μοναχούς του Αγίου Όρους, οι οποίοι σε πείσμα της κατεστημένης θεοκρατικής αντίληψης του Μεσαίωνα, λειτούργησαν ως «κιβωτοί γνώσεων» και διαφύλαξαν σπουδαία αρχαία ελληνικά κείμενα με τη μορφή χειρογράφων.
Έτσι, αν σήμερα μπορούμε ν’ απολαύσουμε Πλάτωνα, Αριστοτέλη, Όμηρο, Θουκυδίδη κι ένα σωρό άλλους αρχαίους συγγραφείς, ίσως να το χρωστάμε σε μια χούφτα μοναχών, που με κίνδυνο της ζωής τους, αφιέρωναν ατέλειωτες ώρες στην αντιγραφή των αρχαιοελληνικών χειρογράφων στο ημίφως των εργαστηρίων τους.
Εκατοντάδες έργα κλασικών συγγραφέων ο αριθμός των οποίων υπολογίζεται περίπου στα 600 πολύ σημαντικά έργα, απέμειναν στις βιβλιοθήκες των Μοναστηριών. Ο αριθμός αυτός δεν πρέπει να θεωρείται μικρός, καθώς σ’ αυτά ακριβώς τα χειρόγραφα εστιάζονταν πάντα οι Ευρωπαίοι «προσκυνητές» που έκλεβαν τους κώδικες για να εμπλουτίσουν τις Δυτικές βιβλιοθήκες. Ωστόσο, παρά τις σημαντικές κλοπές και αφαιμάξεις, στις βιβλιοθήκες του Αγίου Όρους υπάρχουν ακόμη πολλοί και αξιόλογοι αρχαιοελληνικοί κώδικες.
Η συλλογή περιλαμβάνει χειρόγραφα του Επίκτητου, του Ερμογένη του Ευκλείδη του Ευριπίδη, του Αισχύλου, του Θεόκριτου, του Σοφοκλή και του Πίνδαρου. Από αυτά που ξεχωρίζουν είναι και το φημισμένο χειρόγραφο των γεωγράφων Πτολεμαίου και Στράβωνα, η Βοτανική του Διοσκουρίδη, δύο χειρόγραφα του Θουκυδίδη και οι “Βίοι Παράλληλοι” του Πλούταρχου.
Μάρτυρες πατρογονικής κληρονομιάς
Τα χειρόγραφα, που μεταφέρθηκαν από τις μοναστηριακές βιβλιοθήκες του Άθω στο Πατριαρχικό Ίδρυμα Πατερικών Μελετών στη Θεσσαλονίκη, ξεπερνούν τις 20.000 και συγκροτούν τη μεγαλύτερη συλλογή ελληνικών χειρόγραφων στον κόσμο, αφού ο αριθμός τους ξεπερνά κατά πολύ το σύνολο των δύο μεγαλύτερων συλλογών της Eυρώπης, του Bατικανού και της Eθνικής Bιβλιοθήκης του Παρισιού (και οι δύο μαζί δεν υπερβαίνουν τις 10.000). Αποτελούν σπουδαίους μάρτυρες όχι μόνο της δικής μας πατρογονικής κληρονομιάς, αλλά γενικότερα της Ορθοδοξίας και του Παγκόσμιου Πολιτισμού. Από τους κλασσικούς συγγραφείς, τους μεταγενέστερους Πτολεμαίο και Στράβων, μέχρι τα κείμενα των λειτουργιών του Mεγάλου Bασιλείου και του Iωάννου Xρυσοστόμου, οι βιβλιοθήκες του Αγίου Όρους αποτελούν μια απίστευτη παρακαταθήκη και έναν τεράστιο πλούτο γνώσης Χριστιανικού κυρίως περιεχομένου.
Σπαράγματα, περγαμηνές, χάρτινοι κώδικες, σιγίλια, αυθεντικά αυτοκρατοτορικά έγγραφα, τα χρυσόβουλλα των αυτοκρατόρων Κωνσταντίνου Ζ΄ του Πορφυρογέννητου, του Ρωμανού Β΄ και του Βασιλείου Β’ , έγγραφα αυτοκρατόρων του Βυζαντίου και των ηγεμόνων της Βουλγαρίας και της Μολδαβίας, Τετραευάγγελα, Ευαγγελιστάρια, αξιόλογα έγγραφα, ειλητάρια και φιρμάνια, καθώς και το μοναδικό χειρόγραφο έργο παγκοσμίως «Ο Ποιμήν του Ερμά»* κ.α., συνθέτουν μια μοναδική συλλογή απαράμιλλου πνευματικού πλούτου και γνώσης, η οποία διατηρήθηκε με προσωπικό ρίσκο πολλών Μοναχών στα σκοτεινά κυρίως χρόνια του Μεσαίωνα και στη συνέχεια στα χρόνια της κατοχής της Ελλάδας.
Αληθινά έργα τέχνης
Τα αρχαία και Βυζαντινά κείμενα, πέρα από το περιεχόμενο τους, είναι και διακοσμημένα με καλλιγραφίες, πράγμα που τα καθιστά αληθινά έργα τέχνης. Παρά τις καταστροφές και τις αφαιμάξεις που υπέστησαν, οι βιβλιοθήκες των μοναστηριών του Άθω κρύβουν έναν πραγματικό θησαυρό αρχαιοελληνικών γνώσεων. Το 1/10 των χειρόγραφων είναι ξενόγλωσσα. Οι μοναχοί του Αγίου Όρους τα διαφύλαξαν με κίνδυνο της ίδιας τους της ζωής και μόλις ιδρύονταν ένα μοναστήρι μια από τις πρώτες ενέργειες των κτητόρων του ήταν η δημιουργία μιας βιβλιοθήκης, που αποσκοπούσε στην κάλυψη των πνευματικών αναγκών των μοναχών. Ο ηγούμενος όριζε πάντα έναν βιβλιοθηκάριο, υπεύθυνο για τη διαφύλαξη και συντήρηση των χειρόγραφων.
Τα συγκεκριμένα διασωθέντα έργα συνέβαλλαν σε πολύ μεγάλο βαθμό στην Αναγέννηση της Δύσης. Η αναβίωση του κλασικού πνεύματος πυροδότησε μια αλυσιδωτή αντίδραση αφυπνίσεων, που τελικά οδήγησε στη σταδιακή απελευθέρωση της Ευρώπης από τα δεσμά των προκαταλήψεων και της άγνοιας. Σύμφωνα μάλιστα με τον ιερομόναχο Νικόδημο τον Λαυριώτη (Μεγίστη Λαύρα), υπεύθυνο για τη μεγαλύτερη συλλογή χειρόγραφων του Αγίου Όρους: «Οι διαρροές των χειρόγραφων από τις αγιορείτικες βιβλιοθήκες βοήθησαν στο να απαλλαγεί η Δύση από τον σκοταδισμό της παπικής αλαζονείας».
Σήμερα, το Πατριαρχικό Ίδρυμα Πατερικών Μελετών (ΠΙΠΜ) της Ι.Μ. Βλατάδων στη Θεσσαλονίκη, έχει αναλάβει τη κατάρτιση ενός λεπτομερούς καταλόγου, όπως επίσης και τη μικροφωτογράφιση όλων των χειρόγραφων του Αγίου Όρους.
*«Ποιμήν» είναι ο άγγελος της μετανοίας που εμφανίζεται στον Ερμά και του υπαγορεύει τις Εντολές και τις Παραβολές (συμβολικές οράσεις) τις οποίες αυτός πρέπει να διδάξει στους ανθρώπους. Οι Εντολές είναι κατάλογοι με ηθικά παραγγέλματα που δομούνται σε δυαδική μορφή.
- Η Κυριακή Γιάντση είναι ερευνήτρια Τέχνης με προσανατολισμό στην αρχαία ελληνική τέχνη της Ανατολίας και εκπαιδεύτρια ΣΑΕΚ. Ασχολήθηκε με τη δημοσιογραφία και συνεργάζεται με Μέσα της Θεσσαλονίκης ενώ παράλληλα δημοσιεύει κείμενα για την αρχαία ελληνική τέχνη στο διαδίκτυο.