Είναι imperium in imperio η εκκλησία; Είναι. Λειτουργεί ως κράτος εν κράτει; Συχνά. Ωστόσο, υπήρξαν φορές που όντως μια κυβέρνηση έβαλε πόστα στον κλήρο και στην -εν δυνάμει πολιτική- εξουσία του. Και οι δύο φορές ήταν συμπτωματικά με κυβέρνηση ΠΑΣΟΚ, δύο διαφορετικών ΠΑΣΟΚ: του παπανδρεϊκού και του σημιτικού.
Όπως καταδεικνύεται από την ιστορία του τόπου, στην Ελλάδα υπάρχει μακρά παράδοση αλληλεξάρτησης κράτους και εκκλησίας, ήδη από την ίδρυσή του το 1832, και πολυεπίπεδη ανάμειξη του ενός στο άλλο και αντιστρόφως. Το θέμα του διαχωρισμού εκκλησίας και κράτους επανέρχεται κατά περιόδους με διάφορες αφορμές στην πολιτική επικαιρότητα, χωρίς όμως αυτό να οδηγεί σε ουσιώδη μεταβολή του status quo.
Και η κουβέντα έχει… ανάψει εκ νέου, με το νομοσχέδιο για την ισότητα στον πολιτικό γάμο…
Περί διαχωρισμού
Στη συζήτηση για την ψήφιση του Συντάγματος του 1975, ο Ανδρέας Παπανδρέου είχε δηλώσει ότι «πιστεύουμε στον πλήρη διαχωρισμό εκκλησίας και πολιτείας. Αυτό είναι το συμφέρον και της εκκλησίας και της πολιτείας. Πρέπει η εκκλησία να πάψει να είναι παράρτημα του κράτους, χωρίς βέβαια να γίνει κράτος εν Κράτει».
Ο χωρισμός κράτους και εκκλησίας ήταν πάγια θέση του ΠΑΣΟΚ, από το «συμβόλαιο με το λαό», διακήρυξη του 1981, αλλά και αργότερα, ωστόσο που δεν τον υλοποίησε ποτέ.
Πολιτικός γάμος
Στις αρχές του 1982, η κυβέρνηση Παπανδρέου θέσπισε τον πολιτικό γάμο. Οι αντιδράσεις ήταν όμως σφοδρές από πλευράς της εκκλησίας, τόσες που ο Ανδρέας αναδιπλώθηκε εν μέρει μετά τη συνάντησή του με τον τότε Αρχιεπίσκοπο Σεραφείμ. Εντέλει, το νομοσχέδιο που ήρθε προς ψήφιση στη Βουλή προέβλεπε «ισοδυναμία» πολιτικού και θρησκευτικού γάμου, όχι όμως και υποχρεωτικότητα του πολιτικού, όπως ήταν το αρχικό σχέδιο – και σιωπηρά η εκκλησία αποδέχτηκε τον πολιτικό γάμο ως «ισόκυρο» και ως νόμιμη διαδικασία.
Η επόμενη σύγκρουση της παπανδρεϊκής κυβέρνησης με τον κλήρο έλαβε χώρα το 1985-87, όταν η εκκλησία αντέδρασε έντονα σε νομοθετικές πρωτοβουλίες για απαλλοτρίωση εκκλησιαστικής περιουσίας, με αποχή από εορτασμούς και διοργάνωση συλλαλητηρίου.
Σημειωτέον ότι μέχρι την ψήφιση του ν. 1329 του 1983, η Ελλάδα ήταν η μοναδική χώρα της ΕΟΚ που αναγνώριζε την ιερολογία ως μοναδικό τρόπο τέλεσης του γάμου…
Μοιχεία
Βεβαίως, δεν ήταν η μόνη κόντρα κράτους και εκκλησίας στα πρώτα χρόνια του Ανδρέα, ο οποίος άμα τη αναλήψει της εξουσίας το 1981 παρέλαβε μια χώρα γεμάτη από αναχρονιστικούς νόμους και έθιμα, τα οποία επ’ ουδενί δε χαρακτήριζαν μια χώρα μέλος της (τότε) ΕΟΚ. Ως και ο… νόμος 4000 περί τεντιμποϊσμού ήταν εν ισχύ!
Και, μεταξύ άλλων, εκείνος ο απίθανος νόμος για την ποινικοποίηση της μοιχείας. Ναι, το ελληνικό κράτος είχε μετατρέψει σε νόμο την έβδομη από τις δέκα εντολές του Μωυσή και, σύμφωνα με τον νόμο, όποιος διέπραττε μοιχεία μπορούσε να συλληφθεί επ’ αυτοφόρω, να δικαστεί και να φυλακιστεί ως και ένα έτος. Νόμος που είχε ψηφιστεί το 1951 (επί Κωνσταντίνου Καραμανλή) και μάλιστα απαγόρευε στον μοιχό, μελλοντικό γάμο!
Η ποινικοποίηση της εξωσυζυγικής σχέσης καταργήθηκε με το νόμο 1272 από την κυβέρνηση ΠΑΣΟΚ το 1982 προκαλώντας, οποία έκπληξις, άλλη μια αντίδραση της εκκλησία της Ελλάδας, η οποία υποστήριξε ότι «η αποποινικοποίηση της μοιχείας θα κλονίσει τα θεμέλια της οικογένειας και του γάμου».
Έφτασαν σε σημείο να γίνουν διαμαρτυρίες στο κέντρο της Αθήνας από μαυροφορούσες γυναίκες που… καταριούνταν τον Ανδρέα – ο οποίος βέβαια δεν ήταν δα και ο πιο πιστός σύζυγος, ως αποδείχθηκε…
Αμβλώσεις
Θέμα που κάνει… τζιζ, ακόμη και σήμερα, για τους θρησκόληπτους. Πολλώ δε μάλλον το 1986 όταν το ΠΑΣΟΚ έφερε νόμο για νομιμοποίηση των αμβλώσεων για έμβρυα έως τριών μηνών. Ναι, ως τότε στη χώρα απαγορευόταν διά νόμου η τεχνητή διακοπή της κύησης και η Ιερά Σύνοδος χαρακτήριζε την έκτρωση ως «ειδεχθές έγκλημα» και «φόνο εκ προμελέτης». Κάτι που ως και σήμερα διαβάζουμε σε εθνικιστικές, πολιτικές μα και αθλητικές, εφημερίδες (κατάντια…).
Πρώτη την αντιπαράθεση σήκωσε τότε η Νέα Δημοκρατία, και όχι η εκκλησία, με τον τότε βουλευτή αργότερα υπουργό, Ιωάννη Παλαιοκρασσά, να δηλώσει πως «πλήγεται ανεπανόρθωτα η ιδέα του Έθνους που επιβίωσε και αναγεννήθηκε χάρη στην εκκλησία μας, που δικαίως αποκαλείται κιβωτός του. Επιτρέπει χωρίς κανένα σοβαρό λόγο τον φόνο των εμβρύων. Τότε, γιατί δεν νομιμοποιεί η κυβέρνηση και τις κλοπές και τους βιασμούς και τα ναρκωτικά;» εντέλει η κυβέρνηση του ΠΑΣΟΚ δεν έκανε πίσω και πέρασε τον νόμο.
Ο Ανδρέας έκανε τους ιερείς, δημοσίους υπαλλήλους
Ενώ το ΠΑΣΟΚ έφερε φέρει επαναστατικές, για την εποχή, αλλαγές στο οικογενειακό δίκαιο, όπως την κατάργηση της προίκας και την αποποινικοποίηση της μοιχείας, στην εκκλησία ξεχνούν (ως σήμερα) κάτι πολύ βασικό. Μια ενδιαφέρουσα λεπτομέρεια: ο Ανδρέας Παπανδρέου ήταν αυτός που έκανε τους ιερείς, δημοσίους υπαλλήλους.
Οι οποίοι ούτως ή άλλως πληρωνόταν από το κράτος, από το 1945, όμως δεν είχαν καθεστώς δημοσίου υπαλλήλου και ήταν πολύ πιο ευάλωτοι στις διαθέσεις του εκάστοτε Μητροπολίτη.
Η εκκλησιαστική περιουσία
Μια από τις «μάχες» που έχουν μείνει στην ιστορία όποτε το θέμα της εκκλησιαστικής περιουσίας ερχόταν στο προσκήνιο ήταν αυτή για το θέμα της εκκλησιαστικής περιουσίας. Την περίοδο 1985-87 το ΠΑΣΟΚ επιχείρησε οργανωμένα για πρώτη φορά να λύσει το ζήτημα, με τον τότε υπουργό Παιδείας Αντώνη Τρίτση και από την πλευρά της Εκκλησίας τον τότε μητροπολίτη Αλεξανδρούπολης Άνθιμο και μετέπειτα Αρχιεπίσκοπο Χριστόδουλο, τότε μητροπολίτη Δημητριάδος. Ως και κουβέντα σε εκπομπή της ΕΤ1 τον Μάρτιο του 1987 είχε γίνει.
Ο Τρίτσης στην κρίσιμη συνάντηση είπε στους μητροπολίτες ότι «δεν εξαρτάται η νομοθετική ευθύνη της κυβέρνησης από την έγκριση της εκκλησίας» ενώ ο Χριστόδουλος τον εγκάλεσε για «άκρατη πολιτειολογία». Ετσι η επιτροπή δεν κατέληξε πουθενά και λύση δεν βρέθηκε.
Ο «νόμος Τρίτση»
Η συζήτηση βέβαια είχε ξεκινήσει πολύ νωρίτερα και συγκεκριμένα, από το 1985 και λίγες ημέρες μετά τη δεύτερη εκλογική νίκη του ΠΑΣΟΚ, όταν ο Απόστολος Κακλαμάνης ως αρμόδιος υπουργός κατέθεσε νομοσχέδιο για τη μοναστηριακή περιουσία. Δύο χρόνια μετά, διαπραγματεύσεων και συζητήσεων μεταξύ της ιεράς συνόδου και κυβέρνησης, το (αρμόδιο) υπουργείο Παιδείας και Θρησκευμάτων ανέλαβε ο Τρίτσης που δήλωσε ότι η συζήτηση δεν μπορούσε να συνεχιστεί επ’ αόριστον και θα προχωρούσε σε μονομερή λύση. Το νομοσχέδιο Τρίτση κατατέθηκε στις 12 Μαρτίου 1987, η εκκλησία αντέδρασε, ο Σεραφείμ και όλη η ιεραρχία αρνούνται για πρώτη φορά στην ιστορία να παραστούν στην επίσημη δοξολογία της 25ης Μαρτίου ενώ ο (αρχηγός της ΝΔ πλέον) Κωνσταντίνος Μητσοτάκης δήλωσε πως «ούτε ο Μωάμεθ ο Πορθητής ή άλλος σουλτάνος στη διάρκεια της μακραίωνης δουλείας του γένους διανοήθηκαν ποτέ να υποδουλώσουν την Ορθόδοξη Εκκλησία, οικονομικά και διοικητικά , με τον τρόπο που το επιχειρεί η κυβέρνηση του ΠΑΣΟΚ».
Ο νόμος Τρίτση ψηφίστηκε, με τις ψήφους και των κομμάτων της Αριστεράς, η Ιερά Σύνοδος απείλησε ακόμη και με άρση του Αυτοκέφαλου της Εκκλησίας της Ελλάδος, ως ο Αμερικής Ιάκωβος έφθασε στην Ελλάδα, αναλαμβάνοντας ρόλο διαμεσολαβητή και εντέλει, τον Νοέμβριο του 1988, Παπανδρέου και Σεραφείμ συνυπογράφουν ένα προσχέδιο συμφωνίας, που ουσιαστικά αναιρούσε τη λαϊκή συμμετοχή στα εκκλησιαστικά και μητροπολιτικά συμβούλια. Ο Τρίτσης αντέδρασε, παραιτήθηκε και «νόμος Τρίτση», έστω και αποδυναμωμένος, δεν εφαρμόστηκε ποτέ.
Τούτη τη φορά το ΠΑΣΟΚ έχασε από την εκκλησία. Πανηγυρικά.
Οι ταυτότητες
Τον Ιούνιο του 2000 ξέσπασε το περιβόητο θέμα των ταυτοτήτων. Η τότε κυβέρνηση Σημίτη αποφάσισε να καταργήσει την αναγραφή του θρησκεύματος στις αστυνομικές ταυτότητες, απόφαση στην οποία αντέδρασε σφοδρά ο Αρχιεπίσκοπος Χριστόδουλος και η Ιερά Σύνοδος της εκκλησίας της Ελλάδος, οι οποίοι διοργάνωσαν ογκώδεις λαοσυνάξεις και συλλογή υπογραφών. Κατανοώντας τη δυναμική του, ο Χριστόδουλος εξελίχθηκε σε… αντιπολίτευση της εποχής.
Ο Κώστας Καραμανλής, ως αρχηγός της αξιωματικής αντιπολίτευσης τότε, είχε υπογράψει και αυτός κατά τη συλλογή υπογραφών από την Εκκλησία, όμως όταν λίγα χρόνια αργότερα κέρδισε τις εκλογές η Νέα Δημοκρατία και ο ίδιος έγινε πρωθυπουργός δεν άνοιξε ποτέ ξανά το θέμα, παρά τη θέση του και τη δέσμευσή του υπέρ της διεξαγωγής εθνικού δημοψηφίσματος.
Η αλήθεια είναι ότι η αναγραφή του θρησκεύματος στις ελληνικές αστυνομικές ταυτότητες, ως είχε αναφέρει ο τότε υπουργός Δικαιοσύνης Μιχάλης Σταθόπουλος, ήταν αντίθετη με τον νόμο 2472/1997 για την προστασία των προσώπων από την επεξεργασία προσωπικών δεδομένων, νόμο που επιβεβαίωσε αργότερα η Αρχή Προστασίας Προσωπικών Δεδομένων. Μια απόφαση που ο Χριστόδουλος έκρινε ότι «προστάχθηκε από νεοδιανοούμενους που θέλουν να μας επιτεθούν σα σκυλιά και να μας κόψουν τις σάρκες».
Η Ιερά Σύνοδος διοργάνωσε δύο μαζικά συλλαλητήρια, στη Θεσσαλονίκη στις 14 Ιουνίου και στην Αθήνα στις 21 Ιουνίου και ο Χριστόδουλος παρέδωσε τις περίπου 3 εκατομμύρια υπογραφές, κατά τα στοιχεία της εκκλησίας (και μόνο), στον τότε Πρόεδρο της Δημοκρατίας, Κωνσταντίνο Στεφανόπουλο, ο οποίος (φυσικά) δεν έκανε δεκτό το αίτημα για δημοψήφισμα.
Η αναγραφή του θρησκεύματος στις αστυνομικές ταυτότητες, ακόμα και σε εθελοντική βάση, όπως ζήτησε τελικά ο Αρχιεπίσκοπος, κρίθηκε αντισυνταγματική από τα ελληνικά δικαστήρια, μερικά χρόνια αργότερα.
Η εν λόγω σύγκρουση του ΠΑΣΟΚ με την εκκλησία έβγαλε μεν νικητή το κίνημα, αλλά η νίκη αποδείχθηκε πύρρειος καθώς ηττήθηκε στις εκλογές του 2004 και έμεινε για πέντε χρόνια ως αξιωματική αντιπολίτευση.
